Türkiye-Çekya İlişkileri: Stratejik Ortaklıktan Derinleşen Ekonomik Bağlara Kapsamlı Bir Analiz

Yönetici Özeti

Bu rapor, Türkiye Cumhuriyeti ve Çek Cumhuriyeti (Çekya) arasındaki diplomatik ve ekonomik ilişkilerin yüz yıllık tarihsel seyrini, mevcut durumunu ve geleceğe yönelik potansiyelini kapsamlı bir şekilde analiz etmektedir. İki ülke arasındaki ilişkiler, 1924’te diplomatik bağların kurulmasıyla başlayan ve sorunsuz bir siyasi zemin üzerinde yükselen, özellikle son yirmi yılda ticari ve ekonomik alanda kayda değer bir derinlik kazanan stratejik bir ortaklık niteliğindedir.

Analizin temel bulguları, ikili ticaret hacminin 2000’li yılların başındaki 450 milyon dolar seviyesinden, 2023 itibarıyla yaklaşık 6 milyar dolara ulaşarak 13 katlık bir artış gösterdiğini ortaya koymaktadır. Ancak bu büyüme, Türkiye aleyhine işleyen yapısal bir dış ticaret açığı ile karakterize edilmektedir. Bu açığın temel dinamiği, ticaretin lokomotifi olan otomotiv sektöründeki asimetrik entegrasyondur. Türkiye, Çekya’ya ağırlıklı olarak otomotiv parçaları ve ara malları ihraç ederken, Çekya’dan yüksek değerli nihai ürünler, özellikle binek otomobiller ithal etmektedir. 2023 yılında 1,1 milyar dolara ulaşan binek otomobil ithalatı, ticaret dengesizliğinin en belirgin göstergesidir.

Karşılıklı doğrudan yabancı yatırımlar, gelişen ticari ilişkilerin henüz gerisindedir. Çekya’nın Türkiye’deki yatırımları yaklaşık 712 milyon dolar seviyesindeyken, Türkiye’nin Çekya’daki yatırımları 45 milyon dolar gibi mütevazı bir düzeydedir. Bu durum, ilişkinin mal ticaretinden sermaye yatırımına tam olarak evrilmediğini göstermektedir.

Bununla birlikte, iki ülke arasındaki ilişkilerin geleceği umut vericidir. 10 milyar dolarlık ticaret hacmi hedefi, mevcut potansiyelin bir yansımasıdır. Bu hedefe ulaşmanın anahtarı, ticaretin çeşitlendirilmesi ve Türkiye’nin ihracat sepetindeki katma değerin artırılmasından geçmektedir. Enerji (özellikle yenilenebilir ve nükleer), savunma sanayii ve teknoloji gibi stratejik sektörler, gelecekteki işbirliğinin temel taşlarını oluşturma potansiyeli taşımaktadır. Yıllık 400 bini aşan Çek turistin Türkiye’yi ziyaret etmesi ise ekonomik katkının yanı sıra, halklar arası bağları güçlendiren önemli bir “yumuşak güç” unsurudur. Rapor, bu bulgular ışığında, ticaretin dengelenmesi, stratejik yatırımların teşvik edilmesi ve yeni işbirliği alanlarının derinleştirilmesi yönünde politika önerileri sunmaktadır.

Bölüm 1: Bir Asırlık Diplomatik Miras ve Stratejik Ortaklığın Temelleri

Türkiye ve Çekya arasındaki mevcut güçlü ve çok katmanlı ekonomik ilişkiler, tesadüfi gelişmelerin bir sonucu değil, bir asra yayılan sağlam, istikrarlı ve sorunsuz bir diplomatik mirasın üzerine inşa edilmiştir. Siyasi alandaki bu uyum ve ortak stratejik vizyon, ekonomik entegrasyonun önünü açan ve iş dünyası için öngörülebilir bir zemin yaratan temel bir katalizör görevi görmüştür.

1.1. Tarihsel Süreç: Dostluk ve Tanıma (1924-1993)

Türkiye ile Çekya arasındaki ilişkilerin kökeni, Çekoslovakya dönemine dayanmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti, Çekoslovakya ile diplomatik ilişkilerini 1924 yılında tesis etmiştir.¹ Bu erken başlangıç, iki modern devletin kurucuları olan Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve Tomáš Masaryk’in vizyoner liderlikleri altında kurulan dostluğun somut bir göstergesidir.⁴

İlişkiler, 1939-1945 yılları arasındaki Nazi Almanyası işgali ve ardından gelen Soğuk Savaş döneminde doğal olarak bir durağanlık sürecine girmiştir.³ Ancak, 1989 yılında Çekoslovakya’da komünist rejimin sona erdiği “Kadife Devrim” ile birlikte ikili ilişkilerde yeni ve dinamik bir dönem başlamış, istikrarlı bir gelişme eğilimi hakim olmuştur.¹

Bu dönemin en kritik ve sembolik anı, Çekoslovakya’nın 31 Aralık 1992’de barışçıl bir şekilde dağılmasının ardından yaşanmıştır. Türkiye, 1 Ocak 1993’te kurulan Çek Cumhuriyeti’ni aynı gün tanıyarak yeni devleti ilk tanıyan ülkeler arasında yer almıştır.¹ Bu hızlı ve tereddütsüz tanıma, Türkiye’nin bölge istikrarına ve Çek halkının egemen iradesine verdiği önemi gösteren güçlü bir diplomatik jest olmuş ve ikili ilişkilerin geleceği için sağlam bir güven temeli oluşturmuştur.

1.2. Stratejik Boyut: NATO Müttefikliği ve AB Perspektifi

Diplomatik ilişkiler, 1990’ların sonunda stratejik bir boyut kazanarak daha da derinleşmiştir. Çekya’nın 1999 yılında NATO’ya üye olması, iki ülke arasındaki ilişkiye “müttefiklik” boyutunu eklemiştir.¹ Bu gelişme, özellikle savunma, güvenlik politikaları ve terörle mücadele gibi alanlarda ortak bir anlayış ve işbirliği zemini yaratmıştır. İki ülke, NATO’nun yanı sıra OECD ve Dünya Ticaret Örgütü gibi önemli uluslararası platformlarda da üyedir.⁷

Çekya’nın Türkiye’ye yönelik en istikrarlı ve yapıcı politikalarından biri, Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB) üyelik sürecine verdiği destektir.¹ Çek hükümetleri, bu desteği en üst düzeyde ve kamuoyu önünde defaatle teyit etmiştir.¹ Bu destek, yalnızca siyasi bir duruş olmanın ötesinde, Çek iş dünyasının Türkiye’ye bakışını da şekillendirmektedir. Çekler, Türkiye’yi AB üyelik süreci ilerledikçe daha da cazip hale gelecek, sürekli büyüyen ve ihmal edilmemesi gereken stratejik bir pazar olarak görmektedir.¹ Bu durum, AB sürecinin, nihai üyelik gerçekleşmese dahi, standartların uyumlaştırılması, yatırımcı güveninin artırılması ve ekonomik entegrasyonun derinleşmesi yoluyla somut faydalar sağladığını göstermektedir.

Çek yönetimi, Türkiye’yi yalnızca bir ekonomik ortak olarak değil, aynı zamanda jeopolitik açıdan kritik bir konuma sahip, güçlü bir NATO müttefiki olarak değerlendirmektedir. Türkiye’nin Orta Doğu, Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asya’daki ağırlığı, istikrar sağlayıcı rolü ve izlediği çok yönlü dış politika Prag tarafından takdirle karşılanmaktadır.¹

1.3. Güncel Gündem ve Kurumsal İlişkiler

Günümüzde Türkiye-Çekya siyasi ilişkilerinde herhangi bir sorun bulunmamaktadır.¹ Üst düzey resmi temaslar ve ziyaretler düzenli olarak devam etmektedir. Son olarak Çekya Dışişleri Bakanı Jan Lipavský’nin 2024 yılındaki Türkiye ziyareti, bu diyaloğun canlılığının bir göstergesidir.⁶ Parlamentolar arası dostluk grupları ve karşılıklı ziyaretler de diplomatik ilişkileri güçlendiren diğer önemli mekanizmalardır.¹

İlişkiler sadece siyasi ve ekonomik alanla sınırlı kalmamakta, kültürel ve akademik bağlarla da desteklenmektedir. Orta Avrupa’nın en eski üniversitesi olan Prag’daki Charles Üniversitesi’nde bulunan Türkoloji kürsüsü, bu alandaki en önemli kurumsal bağlardan biridir.⁷

Diplomatik ilişkilerin 100. yıl dönümü olan 2024’te, Türkiye’nin Prag Büyükelçiliği’nin girişimleriyle Prag’da bir “Çek-Türk İşbirliği Parkı” açılması, ilişkilerin ulaştığı derinliği ve dostluğu simgeleyen anlamlı bir gelişme olmuştur.⁴ Bu tür sembolik adımlar, iki ülke arasındaki pozitif gündemin ve ortak geleceğe yönelik iradenin somut birer kanıtıdır. Bu sağlam siyasi zemin, son yirmi yılda gözlemlenen ekonomik ve ticari ilişkilerdeki baş döndürücü büyümenin en temel dayanağını oluşturmuştur.

Bölüm 2: İkili Ticaretin Makroekonomik Analizi: Büyüme, Denge ve Hedefler

Türkiye ve Çekya arasındaki sorunsuz siyasi ilişkiler, özellikle 2000’li yıllardan itibaren ikili ticarette benzeri görülmemiş bir büyümeye zemin hazırlamıştır. Bu bölümde, ticaret hacminin yıllar içindeki gelişimi, ticaret dengesinin yapısal özellikleri ve geleceğe yönelik hedefler makroekonomik veriler ışığında analiz edilecektir.

2.1. Ticaret Hacminin Yıllara Göre Gelişimi: Üstel Büyüme

Yirmi yıl öncesine bakıldığında, iki ülke arasındaki ticaret oldukça mütevazı bir seviyedeydi. 2000 yılında Türkiye’nin Çekya’ya ihracatı 78 milyon dolar, Çekya’dan ithalatı ise 66 milyon dolar civarındaydı.⁸ 2004 yılı civarında toplam ticaret hacmi 450 milyon dolar düzeyindeydi.⁹

Ancak takip eden yirmi yıllık süreçte, özellikle Çekya’nın 2004’te AB’ye tam üye olması ve Türkiye ile AB arasındaki Gümrük Birliği anlaşmasının getirdiği avantajlarla birlikte, ticaret hacminde adeta bir patlama yaşanmıştır. Son 20 yılda ikili ticaret hacmi yaklaşık 13 kat artarak 2023 yılı itibarıyla 6 milyar dolar sınırına dayanmıştır.⁹ Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM) ve Ticaret Bakanlığı verileri bu artışı teyit etmektedir. 2023 yılında Türkiye’nin Çekya’ya ihracatı 1,9 milyar dolar, Çekya’dan ithalatı ise 3,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam hacim 5,7 milyar dolara ulaşmıştır.¹¹

Bu istikrarlı büyüme trendi, ara yıllardaki verilerle de doğrulanmaktadır. Toplam ticaret hacmi 2016’da 3,3 milyar dolar, 2018’de 3,65 milyar dolar ve 2022’de 4,8 milyar dolar (1,9 milyar dolar ihracat, 2,9 milyar dolar ithalat) olarak kaydedilmiştir.² Bu rakamlar, iki ekonomi arasındaki entegrasyonun ne denli derinleştiğini ve tedarik zincirlerinin ne kadar iç içe geçtiğini açıkça göstermektedir.

2.2. Dış Ticaret Dengesinin İncelenmesi: Yapısal Açık

Ticaret hacmindeki bu etkileyici büyümeye rağmen, ticaretin dengesi incelendiğinde, ilişkinin asimetrik bir yapı sergilediği görülmektedir. Türkiye, Çekya ile olan ticaretinde uzun yıllardır net ithalatçı konumundadır ve bu dış ticaret açığı zamanla artma eğilimi göstermektedir.¹²

2016 yılında Türkiye’nin verdiği ticaret açığı yaklaşık 1,7 milyar dolardı (804 milyon dolar ihracat, 2,5 milyar dolar ithalat).² 2021 yılında Türkiye’nin ihracatındaki güçlü artış ve ithalattaki yavaşlama ile açık görece iyileşerek 1,1 milyar dolar seviyesine gerilemişti.¹⁵ Hatta 2021’in bazı aylarında Türkiye’nin ticaret fazlası verdiği dahi gözlemlenmiştir.¹⁶

Ancak bu olumlu seyir kalıcı olmamıştır. 2023 yılında, Türkiye’nin Çekya’dan ithalatının bir önceki yıla göre %32 gibi olağanüstü bir oranda artmasıyla ticaret açığı yeniden tırmanışa geçmiştir. Bu artış sonucunda 2023’te Türkiye’nin verdiği ticaret açığı yaklaşık 1,9 milyar dolar seviyesine yükselmiştir.¹¹ Bu durum, ticaretin büyümesinin simetrik bir gelişimden ziyade, Çekya’nın Türkiye pazarına daha derin nüfuz etmesiyle sonuçlandığını göstermektedir. Bu yapısal açığın temel nedenleri, bir sonraki bölümde incelenecek olan sektörel ticaret kompozisyonunda yatmaktadır.

Aşağıdaki tablo, son yıllardaki ikili ticaret verilerini özetleyerek bu büyüme ve denge dinamiğini net bir şekilde ortaya koymaktadır.

Tablo 1: Türkiye-Çekya İkili Ticaret Hacmi (2016-2023)

Not: Tablodaki veriler farklı kaynaklardan derlenmiş olup en güncel ve tutarlı rakamlar kullanılmıştır. Kaynaklar:.² 2018 yılı için ayrıntılı ihracat/ithalat verisi bulunmamaktadır.

2.3. Gelecek Vizyonu: 10 Milyar Dolarlık Hedef

Mevcut ticaret hacminin potansiyelin tamamını yansıtmadığı konusunda her iki taraf da hemfikirdir. Bu doğrultuda, Türkiye ve Çekya hükümet yetkilileri, ikili ticaret hacmi için 10 milyar dolarlık iddialı bir hedef belirlemiştir.⁹

Bu hedefin ulaşılabilir olduğu ve akıllı bir strateji ile gerçekleştirilebileceği düşünülmektedir. Bu vizyonu desteklemek amacıyla T.C. Ticaret Bakanlığı, 2024 yılında Çekya’yı “hedef ülkeler” arasına dahil etmiştir.⁹ Bu statü, Çekya pazarına ihracat yapan Türk firmalarına yönelik fuar katılımları, pazar araştırması ve markalaşma gibi alanlarda sağlanan devlet desteklerinin artırılması anlamına gelmektedir.

Bakanlık tarafından bu hedefe ulaşmada potansiyel taşıyan sektörler olarak mobilya, inşaat malzemeleri, ambalaj ve paketleme ürünleri, otomotiv yan sanayi, demir-çelik, konteyner ve tarım ürünleri belirlenmiştir.⁹ Ancak 10 milyar dolarlık hedefin sürdürülebilir bir şekilde, yani ticaret açığını daha da artırmadan yakalanması, mevcut ticaret yapısının çeşitlendirilmesine ve Türkiye’nin ihracat sepetindeki yüksek katma değerli ürünlerin payının artırılmasına bağlı olacaktır.

Bölüm 3: Sektörel Ticaretin Derinlemesine Analizi: Tedarik Zincirlerinin Bütünleşmesi

İkili ticaretin makroekonomik görünümünün ardında, iki ülkenin sanayi yapılarını ve Avrupa tedarik zincirleri içindeki rollerini yansıtan belirgin bir sektörel uzmanlaşma yatmaktadır. Ticaretin kompozisyonu incelendiğinde, otomotiv sanayiinin hem birleştirici bir motor hem de dengesizliğin ana kaynağı olduğu, bununla birlikte makine, metal ve kimya gibi diğer sanayi kollarının da bu entegrasyonu tamamladığı görülmektedir.

3.1. Ticaretin Lokomotifi: Otomotiv Sanayii

Otomotiv sektörü, Türkiye-Çekya ticaretinin tartışmasız lideri ve bel kemiğidir. Hem Türkiye’nin ihracatında hem de ithalatında en büyük kalemi oluşturarak iki ekonomi arasındaki karşılıklı bağımlılığın en somut örneğini teşkil etmektedir.² Ancak bu entegrasyon, yapısal olarak asimetrik bir nitelik taşımaktadır.

Türkiye’nin İthalatı: Türkiye’nin Çekya’dan yaptığı toplam ithalatın yaklaşık %70’i gibi ezici bir çoğunluğunu otomotiv, makineler ve elektrikli cihazlar sektörleri oluşturmaktadır.¹² Bu üçlü içinde en baskın kalem binek otomobillerdir. Türkiye’nin Çekya’dan binek otomobil ithalatı, 2014-2022 yılları arasında yıllık ortalama 570 milyon dolar seviyesinde seyrederken, 2023 yılında rekor bir artışla 1,1 milyar dolara fırlamıştır.¹² Bu tek kalemde yaşanan sıçrama, 2023’te ikili ticaret açığının yaklaşık 1,9 milyar dolara yükselmesinin arkasındaki ana itici güç olmuştur. Buna ek olarak, Türkiye her yıl ortalama 260 milyon dolar değerinde otomotiv yedek parça ve aksamı da ithal etmektedir.¹²

Türkiye’nin İhracatı: Benzer şekilde, Türkiye’nin Çekya’ya ihracatında da otomotiv sektörü ilk sırada yer almaktadır.¹² 2023 yılında bu sektöre yapılan toplam ihracat 330 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.¹² 2024 yılının ilk beş aylık verilerine göre de sektör, 185,3 milyon dolarlık ihracatla liderliğini korumuştur.¹⁷ Ancak Türkiye’nin ihracatı, ithalatın aksine, nihai üründen ziyade “taşıt parçaları”, yani otomotiv ana ve yan sanayi ürünlerine odaklanmıştır.²

Bu tablo, iki ülke arasındaki otomotiv ticaretinin “parçaya karşı bütün” dinamiği üzerine kurulu olduğunu göstermektedir. Türkiye, Çekya’daki (ve dolayısıyla Avrupa’daki) otomobil fabrikaları için kritik bir parça ve ara malı tedarikçisi konumundayken; Çekya’da üretilen nihai otomobiller için önemli bir pazar konumundadır. Bu yapı, Çekya’nın ileri mühendislik ve montaj kabiliyetlerini, Türkiye’nin ise güçlü ve rekabetçi üretim altyapısını yansıtan, birbirini tamamlayıcı ancak katma değer açısından farklılaşan bir iş bölümünü ortaya koymaktadır.

3.2. Türkiye’nin İhracatındaki Diğer Kilit Sektörler

Otomotiv sektörünün yanı sıra, Türkiye’nin Çekya’ya ihracatını çeşitlendiren ve güçlendiren başka önemli sanayi kolları da bulunmaktadır. Bu sektörler, Türkiye’nin üretim gücünü ve Avrupa pazarlarına entegrasyonunu göstermektedir:

• Makine ve Mekanik Cihazlar: Otomotivden sonra gelen en önemli ihracat kalemlerinden biridir. 2023 yılında bu sektörden yapılan ihracat 138 milyon dolar seviyesindedir.²
• Demir ve Demir Dışı Metaller: Türkiye’nin metalurji sektöründeki gücünü yansıtan bu kalem, 2024’ün ilk beş ayında 92,7 milyon dolarlık ihracatla ikinci sırada yer almıştır.¹⁷
• Kimyevi Ürünler ve Mamulleri: Plastik ve kauçuk ürünleri de içeren bu geniş kategori, önemli bir ihracat potansiyeli taşımaktadır. 2024’ün ilk beş ayında 77,2 milyon dolarlık ihracat gerçekleştirilmiştir.²
• Elektrik-Elektronik: 2023 yılında 137 milyon dolarlık ihracat yapılan bu sektör, 2024’ün ilk beş ayında 63,8 milyon dolar ile güçlü seyrini sürdürmüştür.¹²
• Hazır Giyim, Konfeksiyon ve Tekstil: Türkiye’nin geleneksel olarak güçlü olduğu bu sektörler, Çekya pazarında da önemli bir yer tutmaktadır.²

3.3. Türkiye’nin İthalatındaki Belirleyici Sektörler

Türkiye’nin Çekya’dan ithalatı, ülkenin ileri teknoloji ve mühendislik alanlarındaki uzmanlığını yansıtan, yüksek katma değerli ürün gruplarında yoğunlaşmaktadır:

• Makineler, Mekanik Cihazlar ve Aletler: Otomotiv ile birlikte ithalatın bel kemiğini oluşturan bu sektör, Türkiye sanayisinin modernizasyonu için kritik öneme sahip ekipmanları içermektedir. Özellikle portatif nümerik otomatik bilgi işlem makineleri gibi kalemler öne çıkmaktadır.¹²
• Elektrikli Makineler ve Cihazlar: Sanayi otomasyonu ve çeşitli elektronik bileşenleri kapsayan bu grup, ithalatta önemli bir paya sahiptir.²
• Nükleer Reaktörler, Kazanlar ve Ekipmanları: Bu kalem, Çekya’nın nükleer enerji teknolojisindeki köklü geçmişini ve uzmanlığını gösteren stratejik bir ithalat kalemidir. Türkiye’nin enerji altyapısı için önemli bileşenler bu kanaldan tedarik edilmektedir.²
• Plastikler ve Mamulleri ile Demir ve Çelik: Bu ürün grupları her iki yönde de ticarete konu olmakla birlikte, spesifik ve daha yüksek nitelikli ürünler Çekya’dan ithal edilmektedir.²

Aşağıdaki tablo, 2023 ve 2024 verilerine dayanarak ikili ticarette öne çıkan başlıca ürün gruplarını ve bu gruplardaki asimetrik yapıyı özetlemektedir.

Tablo 2: Başlıca Ticaret Kalemleri (2023-2024 Verileri Esas Alınarak)

Not: Veriler farklı dönemlere ait (yıllık ve ilk 5 aylık) olup karşılaştırmalı bir bakış açısı sunmak amacıyla bir araya getirilmiştir. İthalat tarafında bazı kalemler için güncel ve ayrıştırılmış değerler bulunmamaktadır. Kaynaklar:.¹²

Bölüm 4: Yatırımlar, Kurumsal Mekanizmalar ve İş Dünyası

Mal ticaretinin ötesinde, Türkiye-Çekya ekonomik ilişkilerinin derinliği ve sürdürülebilirliği, karşılıklı sermaye akışları, iş dünyası arasındaki kurumsal etkileşim ve bu ilişkileri düzenleyip teşvik eden resmi mekanizmalarla ölçülmektedir. Ticaret hacmi etkileyici bir seviyeye ulaşmış olsa da, yatırım ilişkisinin henüz aynı olgunluk düzeyinde olmadığı, ancak kurumsal altyapının bu açığı kapatmak için güçlü bir zemin sunduğu görülmektedir.

4.1. Karşılıklı Doğrudan Yabancı Yatırımlar (DYY)

İkili ticaretteki milyarlarca dolarlık hacme kıyasla, karşılıklı doğrudan yabancı yatırım stokları oldukça mütevazı seviyelerdedir. Bu durum, ilişkinin henüz mal ve hizmet ticaretinden, sermaye ve üretim entegrasyonu aşamasına tam olarak geçemediğini göstermektedir.

Çek Yatırımları (Türkiye’de): 2002-2024 dönemini kapsayan verilere göre, Türkiye’deki toplam Çek DYY miktarı 712 milyon dolardır.⁶ Diğer güncel kaynaklar bu rakamı 660 milyon dolar olarak teyit etmektedir.¹⁸ Türkiye’de faaliyet gösteren Çek sermayeli şirket sayısı kaynaklara göre 30 ile 85 arasında değişmektedir.² Bu yatırımların önemli bir kısmı, Çekya’nın uzmanlık alanı olan enerji sektöründe yoğunlaşmıştır. Özellikle, Çek firmalarının Türkiye’deki 8 hidrolik santralde toplam 575 megavatlık üretim kapasitesine sahip olması, bu stratejik yatırımın en somut örneğidir.⁹

Türk Yatırımları (Çekya’da): Türkiye’nin Çekya’daki DYY stoğu, Çek yatırımlarına kıyasla belirgin şekilde daha düşüktür. 2002-2024 dönemi için bu rakam 45 milyon dolar olarak kaydedilmiştir.⁶ Diğer kaynaklar ise bu miktarı 40 milyon dolar ile 150 milyon dolar arasında göstermektedir.² Çekya’da yaklaşık 70 civarında Türk firması faaliyet göstermektedir. Ancak bu firmaların büyük bir çoğunluğu, gıda, tekstil ve hediyelik eşya gibi sektörlerde faaliyet gösteren küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşmaktadır.² Bununla birlikte, Koç Holding bünyesindeki Ford Trucks ve otomotiv tedarik sanayi firması Polmar Automotive gibi daha büyük ölçekli ve stratejik Türk yatırımları da mevcuttur.²²

Bu veriler, yatırım ilişkisinde belirgin bir dengesizlik olduğunu ve ticaretin aksine, bu alanda henüz tam bir entegrasyonun sağlanamadığını ortaya koymaktadır.

4.2. İşbirliğini Teşvik Eden Yapılar

İkili ekonomik ilişkiler, sadece piyasa dinamiklerine bırakılmamış, hükümetler ve özel sektör kuruluşları tarafından aktif olarak yönetilen ve desteklenen güçlü bir kurumsal çerçeveye sahiptir. Bu yapılar, ilişkinin sürdürülebilirliği için kritik bir çıpa görevi görmektedir.

• Karma Ekonomik Komisyon (KEK): İki ülke hükümetleri arasında ekonomik ve ticari gündemi en üst düzeyde ele alan platformdur. Düzenli olarak toplanan komisyonun 7. Dönem Toplantısı 17 Ekim 2019’da Prag’da gerçekleştirilmiştir.⁶
• Ortak Ekonomi ve Ticaret Komitesi (JETCO/ETOK): KEK’e kıyasla daha teknik ve ticari konulara odaklanan bu mekanizma, iş dünyasının karşılaştığı sorunların çözümünde ve yeni fırsatların belirlenmesinde önemli bir rol oynamaktadır. JETCO Kurucu Anlaşması imzalanmış olup, son toplantısı 21 Mayıs 2024’te yine Prag’da yapılmıştır.⁶
• DEİK Türkiye-Çekya İş Konseyi: 1991 gibi erken bir tarihte kurulan İş Konseyi, iki ülke özel sektörleri arasındaki en önemli köprüdür. Karşı kanat kuruluşu Çek Cumhuriyeti Ekonomi Odası’dır. Konsey, düzenlediği iş forumları, sektörel toplantılar ve yuvarlak masa etkinlikleri ile iş insanlarını bir araya getirerek somut işbirliklerinin doğmasına zemin hazırlamaktadır.²⁴
• CzechTrade: Çek Cumhuriyeti’nin resmi ticaret ve yatırım destek ajansı olan CzechTrade’in 2000 yılından bu yana İstanbul’da bir ofisinin bulunması, Çek firmalarının Türkiye pazarına olan ilgisinin kurumsal bir göstergesidir.²⁶

Bu mekanizmaların varlığı ve düzenli işleyişi, ekonomik bağların sağlam bir temele oturduğunu ve geleceğe yönelik stratejilerin ortak akılla şekillendirildiğini göstermektedir.

4.3. Öne Çıkan Firma ve Marka Etkileşimleri: Škoda Örneği

İkili ekonomik ilişkilerin somut yüzünü, markalar ve firmalar arasındaki etkileşim oluşturmaktadır. Bu alandaki en çarpıcı örnek, Çek otomotiv devi Škoda’nın Türkiye pazarındaki başarısıdır. Yüce Auto distribütörlüğü aracılığıyla Türkiye’de faaliyet gösteren Škoda, ülkenin en çok tercih edilen markalarından biri haline gelmiştir.²⁷ Türkiye, 2024 yılında gerçekleştirilen yaklaşık 44 bin adetlik satışla Škoda’nın en büyük ve en hızlı büyüyen pazarlarından biri konumuna yükselerek tüm zamanların rekorunu kırmıştır.²⁸

Geçmişte Volkswagen Grubu’nun Türkiye’de kurmayı planladığı yeni fabrikada ilk etapta Škoda ve Seat modellerinin üretilmesinin gündeme gelmesi, bu yatırım projesi hayata geçmemiş olsa bile, Türkiye’nin Çek (ve Alman) otomotiv endüstrisinin üretim ve tedarik zinciri stratejilerindeki merkezi önemini ortaya koyması açısından kritik bir göstergedir.²⁹ Bu marka-pazar ilişkisi, iki ülke ekonomisinin ne denli iç içe geçtiğinin en görünür kanıtıdır.

Bölüm 5: Geleceğin İşbirliği Alanları: Stratejik Sektörler ve Fırsatlar

Türkiye ve Çekya arasındaki ekonomik ortaklık, mevcut sanayi malları ticaretinin ötesinde, her iki ülkenin stratejik öncelikleri ve küresel trendlerle uyumlu yeni alanlara doğru evrilme potansiyeli taşımaktadır. Enerji, savunma sanayii, turizm ve teknoloji gibi sektörler, gelecekteki işbirliğinin temelini oluşturarak ilişkiyi daha dengeli, stratejik ve katma değerli bir seviyeye taşıma fırsatı sunmaktadır.

5.1. Enerji Sektörü: Nükleer, Hidrolik ve Yenilenebilir Enerji

Enerji sektörü, iki ülke arasında somut işbirliğinin halihazırda mevcut olduğu ve gelecekte de büyük potansiyel barındıran stratejik bir alandır. Çekya, nükleer ve hidrolik enerji teknolojilerinde köklü bir geçmişe ve ciddi bir mühendislik birikimine sahiptir. Bu tecrübenin bir yansıması olarak, Çek firmalarının Türkiye’deki hidrolik santrallerde önemli yatırımları bulunmaktadır.⁹

Geleceğe bakıldığında, Türkiye’nin enerji arz güvenliğini sağlama ve karbon emisyonlarını azaltma hedefleri doğrultusunda geliştirdiği nükleer enerji programı ve yenilenebilir enerjiye yaptığı yatırımlar, Çek firmaları için yeni ve önemli fırsatlar sunmaktadır. T.C. Ticaret Bakanı Ömer Bolat, özellikle yenilenebilir enerji alanındaki işbirliğinin “gelecek vadeden” bir alan olduğunu ve iki ülke ilişkilerinde önemli bir potansiyel taşıdığını belirtmiştir.³⁰ Yeşil ve dijital dönüşüm ekseninde şekillenecek projeler, enerji sektöründeki ortaklığın yeni odak noktasını oluşturabilir.

5.2. Savunma Sanayii: NATO Müttefikliğinden Doğan Sinerji

İki ülkenin de NATO üyesi olması, savunma sanayii alanında işbirliği için doğal ve stratejik bir zemin oluşturmaktadır.¹⁰ Bu müttefiklik ilişkisi, ortak standartlar, birlikte çalışabilirlik ve ortak güvenlik algısı gibi unsurlar sayesinde somut projelere dönüşme potansiyeli taşımaktadır.

Türkiye’nin son yıllarda özellikle insansız hava araçları (İHA/SİHA), deniz platformları ve elektronik harp sistemleri gibi alanlarda kaydettiği dikkate değer ilerleme, uluslararası alanda tanınan bir oyuncu haline gelmesini sağlamıştır.³³ Bu teknolojik yetkinlik, geleneksel savunma sanayii gücüne sahip Çekya için ortak üretim, teknoloji transferi ve üçüncü ülkelere ortak ihracat gibi çeşitli işbirliği fırsatları yaratmaktadır. Düzenli olarak gerçekleştirilen Savunma Sanayii İşbirliği (SSİ) toplantıları ve IDET gibi uluslararası savunma fuarlarına karşılıklı katılım, bu alandaki diyaloğu ve potansiyel projeleri canlı tutmaktadır.³⁵ Bu işbirliği, sadece ticari bir anlam taşımakla kalmayıp, aynı zamanda NATO’nun doğu kanadındaki iki önemli müttefikin Avrupa’nın güvenlik mimarisine ortak katkı sunmasını da sağlayacaktır.¹⁰

5.3. Turizm Sektörü: İstikrarlı Büyüyen Bir Pazar

Turizm, iki ülke arasındaki ekonomik ilişkilere doğrudan döviz girdisi sağlayan ve aynı zamanda halklar arasındaki bağları güçlendiren önemli bir “yumuşak güç” unsurudur. Türkiye’yi ziyaret eden Çek turist sayısı, son yıllarda istikrarlı ve güçlü bir artış trendi göstermektedir. 2015’te 220 bin olan, 2016’daki bölgesel krizle 82 bine gerileyen sayı, hızla toparlanarak 2017’de 123 bine, 2019’da 311 bine ve son olarak 2024 yılında yaklaşık 410 bine ulaşmıştır.⁶

Bu veriler, Türkiye’nin Çek vatandaşları için en çok tercih edilen tatil destinasyonlarından biri olduğunu açıkça göstermektedir.³⁶ Tur operatörleri, talebin güçlü seyrettiğini ve kapasite artışına gittiklerini belirtmektedir. Özellikle Alanya gibi sahil bölgeleri Çek turistler arasında oldukça popülerdir ve bu talebi karşılamak amacıyla Gazipaşa-Alanya Havalimanı’na direkt uçuşların artırılması yönünde çalışmalar devam etmektedir.³⁶ Bu “halktan halka diplomasi,” siyasi ve ekonomik ilişkilerin sosyal temelini sağlamlaştırarak uzun vadeli dayanıklılığını artırmaktadır.

5.4. Teknoloji ve İnovasyon

Her iki ülke de ekonomilerini daha rekabetçi hale getirmek için teknoloji, Ar-Ge ve inovasyona stratejik önem atfetmektedir.²⁵ Bu ortak vizyon, gelecekteki işbirliği için yeni bir alan açmaktadır. DEİK Türkiye-Çekya İş Konseyi tarafından nanoteknoloji gibi spesifik ve ileri teknoloji alanlarında webinarlar düzenlenmesi, bu alandaki işbirliği potansiyelinin farkında olunduğunu göstermektedir.²⁵

Çekya’nın sinyalizasyon ve otomasyon teknolojilerindeki uzman firması AŽD’nin Türkiye’de faaliyet göstermesi gibi örnekler, bu işbirliğinin somut temellerinin olduğunu kanıtlamaktadır.³⁷ YeYe Agency gibi özel sektör girişimleri ve danışmanlık firmaları, Türk ve Çek teknoloji şirketleri arasında köprüler kurarak ortak yatırımları, teknoloji transferlerini ve Avrupa pazarlarına ortak erişimi kolaylaştırmayı hedeflemektedir.¹⁰ Bu tür girişimler, ikili ekonomik ilişkileri geleneksel sanayi alanlarından daha yüksek katma değerli ve geleceğe dönük sektörlere taşıma potansiyeline sahiptir.

Sonuç: Stratejik Değerlendirme ve Öneriler

Bulguların Özeti

Bu raporun analizi, Türkiye ve Çekya arasındaki ilişkilerin, bir asırlık sağlam diplomatik temel üzerinde yükselen, ekonomik olarak derinlemesine entegre olmuş, ancak henüz potansiyelinin tamamını gerçekleştirmemiş stratejik bir ortaklık olduğunu ortaya koymuştur. Temel bulgular şu şekilde özetlenebilir:

1. Siyasi Zemin: İlişkiler, sorunsuz ve yapıcı bir siyasi diyalog, NATO müttefikliği ve Çekya’nın Türkiye’nin AB sürecine verdiği istikrarlı destek ile karakterize edilmektedir.
2. Ticari Büyüme: İkili ticaret hacmi son yirmi yılda 13 kat artarak yaklaşık 6 milyar dolara ulaşmış, ancak bu büyüme Türkiye aleyhine işleyen yapısal bir dış ticaret açığı ile birlikte gerçekleşmiştir.
3. Sektörel Yapı: Ticaretin lokomotifi, asimetrik bir entegrasyon yapısı sergileyen otomotiv sektörüdür. Türkiye parça tedarikçisi, Çekya ise nihai ürün ihracatçısı konumundadır.
4. Yatırımlar: Karşılıklı doğrudan yatırımlar, ticaret hacminin oldukça gerisindedir ve yatırım ilişkisi henüz ticari ilişki kadar olgunlaşmamıştır.
5. Gelecek Potansiyeli: Enerji, savunma sanayii, turizm ve teknoloji gibi stratejik sektörler, ilişkinin gelecekte daha dengeli ve katma değerli bir yapıya kavuşması için önemli fırsatlar sunmaktadır.

Stratejik Değerlendirme

Türkiye-Çekya ilişkisi, karşılıklı faydaya dayalı, olgun ve istikrarlı bir ortaklıktır. İlişkinin en güçlü yönleri, siyasi uyum ve Avrupa tedarik zincirleri içindeki sanayi entegrasyonudur. En önemli meydan okumalar ise ticaret dengesizliği, yatırım ilişkisinin zayıflığı ve ticaretin birkaç sektöre aşırı bağımlı olmasıdır. 10 milyar dolarlık ticaret hedefi, mevcut potansiyel göz önüne alındığında gerçekçidir, ancak bu hedefe ulaşılırken ticaretin yapısının Türkiye lehine geliştirilmesi stratejik bir öncelik olmalıdır.

Politika ve İş Dünyası İçin Öneriler

Bu değerlendirmeler ışığında, ikili ilişkilerin potansiyelini en üst düzeye çıkarmak için aşağıdaki adımların atılması önerilmektedir:

• Ticaretin Dengelenmesi ve Çeşitlendirilmesi:

• T.C. Ticaret Bakanlığı’nın Çekya’yı “hedef ülke” olarak belirlemesiyle sağlanan ihracat destekleri ⁹, otomotiv yan sanayi gibi mevcut güçlü alanların yanı sıra, katma değeri yüksek teknolojik ürünler (yazılım, medikal cihazlar), markalı tüketim malları (mobilya, gıda) ve hizmet ihracatı (müteahhitlik, turizm, sağlık turizmi) alanlarında yoğunlaştırılmalıdır.
• Türkiye’nin Çekya’ya ihraç ettiği ürün sepetinin katma değerini yükseltmeye yönelik stratejiler geliştirilmelidir.
• Yatırımların Teşviki:

• DEİK ve CzechTrade gibi kurumlar aracılığıyla, özellikle Çekya’nın güçlü olduğu ileri imalat teknolojileri, otomasyon, robotik ve yeşil enerji teknolojileri alanlarında Türkiye’ye daha fazla Çek yatırımı çekmek için hedefli tanıtım ve yatırım forumları düzenlenmelidir.
• Türk firmaları, Çekya’yı sadece bir pazar olarak değil, aynı zamanda Avrupa’nın kalbinde bir üretim, lojistik ve Ar-Ge üssü olarak değerlendirmeleri için teşvik edilmeli ve bu yöndeki yatırımları desteklenmelidir.
• Stratejik Sektörlerde Ortaklıkların Derinleştirilmesi:

• Enerji sektöründe, özellikle yenilenebilir enerji teknolojileri, enerji depolama sistemleri ve Türkiye’nin nükleer enerji programı kapsamında Çek firmalarının tecrübelerinden faydalanacak ortak Ar-Ge ve üretim projeleri için hükümetler arası zemin oluşturulmalıdır.
• Savunma sanayiinde, NATO müttefikliği çerçevesinde, iki ülkenin birbirini tamamlayan yeteneklerini birleştirecek (örneğin, Türk İHA platformları ile Çek elektronik sistemleri) ortak üretim ve üçüncü ülkelere ihracat modelleri üzerine çalışılmalıdır.
• Lojistik ve Ulaştırmanın Kolaylaştırılması:
• İkili ticareti ve karayolu taşımacılığını yavaşlatan transit geçiş kotaları gibi engellerin tamamen kaldırılması yönündeki diplomatik diyalog kararlılıkla sürdürülmelidir.²⁵ Bu, ticaret maliyetlerini düşürerek Türk ürünlerinin rekabetçiliğini artıracaktır.

Works cited

1. Çek Cumhuriyeti’nin Siyasi İlişkileri / T.C. Dışişleri Bakanlığı, accessed on August 21, 2025, https://www.mfa.gov.tr/turkiye-cek-cumhuriyeti-siyasi-iliskileri-.tr.mfa
2. [:tr]Çekya – Türkiye Ticaret İlişkileri » Çekya Ticaret Fırsatları[:], accessed on August 21, 2025,
3. Çekoslovakya-Türkiye ilişkileri – Vikipedi, accessed on August 21, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ekoslovakya-T%C3%BCrkiye_ili%C5%9Fkileri
4. Çekya’nın başkenti Prag’da Türk Büyükelçiliğinin girişimiyle “Çek-Türk İşbirliği Parkı” açıldı, accessed on August 21, 2025, https://www.aa.com.tr/tr/gundem/cekyanin-baskenti-pragda-turk-buyukelciliginin-girisimiyle-cek-turk-isbirligi-parki-acildi/3242683
5. Çekya-Türkiye ilişkileri – Vikipedi, accessed on August 21, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ekya-T%C3%BCrkiye_ili%C5%9Fkileri
6. Türkiye-Çek Cumhuriyeti İlişkileri / T.C. Dışişleri Bakanlığı, accessed on August 21, 2025, https://www.mfa.gov.tr/turkiye-cek-cumhuriyeti-iliskileri.tr.mfa
7. Türkiye’nin dış ilişkileri – Vikipedi, accessed on August 21, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye%27nin_d%C4%B1%C5%9F_ili%C5%9Fkileri
8. Türkiye ve Çek Cumhuriyeti Arasındaki Dinamik Ticari Gelişmeler, accessed on August 21, 2025, https://mzv.gov.cz/istanbul/tr/ticaret_ve_ekonomi/turkiye_ve_cek_cumhuriyeti_aras_ndaki/turkiye_ve_cek_cumhuriyeti_aras_ndaki.html
9. Ticaret Bakanı Bolat, Çekya’da Türk İş İnsanlarıyla Bir Araya Geldi, accessed on August 21, 2025, https://ticaret.gov.tr/haberler/ticaret-bakani-bolat-cekyada-turk-is-insanlariyla-bir-araya-geldi
10. Türkiye ve Çekya Arasında 2025’te İşbirliği ve Yatırım Fırsatları – YeYe Agency, accessed on August 21, 2025, https://yeyeagency.com/turkiye-ve-cekya-arasinda-2025te-guclenen-isbirlikleri-ve-yeni-firsatlar/
11. Çek Cumhuriyeti Ülke Analizi – Kolay İhracat Platformu, accessed on August 21, 2025, https://www.kolayihracat.gov.tr/ulkeler/cek-cumhuriyeti
12. ÇEKYA BİLGİ NOTU – DEİK, accessed on August 21, 2025, https://www.deik.org.tr/uploads/cekya-bilgi-notu-mayis-2024.pdf
13. Çekya Ülke Bilgi Notu – Türkiye İhracatçılar Meclisi, accessed on August 21, 2025, https://tim.org.tr/files/downloads/Ulke_Bilgi_Notlar%C4%B1/%C3%87ekya%20%C3%9Clke%20Bilgi%20Notu.pdf
14. Türk İhracatçıları Polonya ve Çekya’da İkili İş Görüşmelerinde Bulundu, accessed on August 21, 2025, https://tim.org.tr/tr/turk-ihracatcilari-polonya-ve-cekyada-ikili-is-gorusmelerinde-bulundu
15. ÇEKYA BİLGİ NOTU – DEİK, accessed on August 21, 2025, https://deik.org.tr/uploads/cekya-bilgi-notu_mart-2022.pdf
16. çek cumhuriyeti’ne ilişkin temel bilgiler, 28.07.2025 – Prag Büyükelçiliği, accessed on August 21, 2025, https://prag-be.mfa.gov.tr/Mission/ShowInfoNote/389904
17. Türkiye’nin Çekya’ya İhracatında Rekor Artış: Otomotiv Sektörü Başrolde – Ambalaj Haberleri, accessed on August 21, 2025, https://ambalajhaberleri.com/turkiyenin-cekyaya-ihracatinda-rekor-artis-otomotiv-sektoru-basrolde-1591/
18. Türkiye, Çekya’ya ihracat rekoru kırdı – Anadolu Ajansı, accessed on August 21, 2025, https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/turkiye-cekyaya-ihracat-rekoru-kirdi/3255416
19. Türkiye, Çekya’ya ihracat rekoru kırdı – İstanbul Ticaret Gazetesi, accessed on August 21, 2025, https://istanbulticaretgazetesi.com/-turkiye-cekyaya-ihracat-rekoru-kirdi
20. ÇEKYA ÜLKE PROFİLİ – Ticaret Bakanlığı, accessed on August 21, 2025, https://ticaret.gov.tr/data/5eaff5f813b8763068abd2c6/%C3%87ekya_2025.pdf
21. Türkiye, Çekya’ya ihracat rekoru kırdı – BM.GE, accessed on August 21, 2025, https://bm.ge/tr/news/turkiye-cekyaya-ihracat-rekoru-kirdi
22. Çek Cumhuriyeti’ndeki Türk Şirketler – Yatırım Teşvikleri, accessed on August 21, 2025, https://cekturkticaret.org/cek-cumhuriyetindeki-turk-sirketler/
23. Türkiye ve Çekya arasında Ortak Ekonomi ve Ticaret Komitesi Kurucu Anlaşması imzalandı, accessed on August 21, 2025, https://ticaret.gov.tr/haberler/turkiye-ve-cekya-arasinda-ortak-ekonomi-ve-ticaret-komitesi-kurucu-anlasmasi-imza
24. Türkiye – Çekya İş Konseyi – DEİK | Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, accessed on August 21, 2025, https://www.deik.org.tr/turkiye-avrupa-is-konseyleri-turkiye-cekya-is-konseyi
25. Türkiye – Çekya İş Konseyi – DEİK | Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, accessed on August 21, 2025, https://www.deik.org.tr/turkiye-avrupa-is-konseyleri-turkiye-cekya-is-konseyi?pm=&sm=etkinlikler
26. CzechTrade Offices – Türkiye, accessed on August 21, 2025, https://www.czechtradeoffices.com/tr
27. Yüce Auto | Škoda – Skoda, accessed on August 21, 2025, https://www.skoda.com.tr/kurumsal/yuce-auto
28. Skoda hem Türkiye hem de globalde rekora devam ediyor – Otomobil Haberleri, accessed on August 21, 2025, http://otomobility.io/skoda-hem-turkiye-hem-de-globalde-rekora-devam-ediyor/
29. Volkswagen, Seat ve Skoda’yı Türkiye’de üretecek – Platin Dergisi, accessed on August 21, 2025, https://www.platinonline.com/otomotiv/volkswagen-turkiyeye-fabrika-yatirimi-yapacak-936003
30. Ticaret Bakanı Bolat: Yenilenebilir enerji alanında işbirliği Çekya ile ilişkilerimizde gelecek vadediyor – Anadolu Ajansı, accessed on August 21, 2025, https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/ticaret-bakani-bolat-yenilenebilir-enerji-alaninda-isbirligi-cekya-ile-iliskilerimizde-gelecek-vadediyor/3226035
31. Yenilenebilir enerji alanında işbirliği Çekya ile ilişkilerimizde gelecek vadediyor – Bakan Bolat – BM.GE, accessed on August 21, 2025, https://bm.ge/tr/news/yenilenebilir-enerji-alaninda-isbirligi-cekya-ile-iliskilerimizde-gelecek-vadediyor-bakan-bolat
32. Çekya ile yenilenebilir enerjide potansiyel görüyoruz – Bloomberg HT, accessed on August 21, 2025, https://www.bloomberght.com/cekya-ile-yenilenebilir-enerjide-potansiyel-goruyoruz-2353338
33. Turkish defense industry – an opportunity for Czech companies …, accessed on August 21, 2025, https://mzv.gov.cz/istanbul/en/trade_and_economy/turkish_defense_industry_an_opportunity.html
34. Savunma Sanayii ve Havacılık Sektörüne Genel Bakış – PwC Türkiye, accessed on August 21, 2025, https://www.pwc.com.tr/savunma-sanayii-ve-havacilik-sektorune-genel-bakis
35. SAVUNMA ve HAVACILIK SANAYİİ İMALATÇILAR DERNEĞİ – Turan Güneş Bulvarı 100 / 18 06550 Çankaya / ANKARA Tel: (0312) 426 2255 Faks, accessed on August 21, 2025, https://kompozit.org.tr/wp-content/uploads/2019/04/069-2019-T%C3%BCrkiye-%C3%87ekya-SS%C4%B0-Toplant%C4%B1s%C4%B1-ve-IDET-Fuar%C4%B1.pdf
36. Çek Turistin Tercihi Türkiye – Turizm Aktüel, accessed on August 21, 2025, https://www.turizmaktuel.com/haber/cek-turistin-tercihi-turkiye
37. [:tr]Çek Cumhuriyeti’nde İş – 9: Türkiye’deki Çek Markaları : Türkiye Çek firmaları[:] – ÇekTürk, accessed on August 21, 2025, https://www.cekturk.com/turkiyedeki-cek-markalari/